Mental Health Zone | Tanıtım
Kriz (travmatik) olay nedir?
Kriz (travmatik) olay, çoğu kişi üzerinde son derece rahatsız edici bir etkiye sahip, aniden ortaya çıkan veya nadir görülen bir olaydır. Birey veya grup için önemli olan kişilerin, eşyaların veya değerlerin olası veya gerçek kaybını içerir ve bu tür bir olayı yaşayan hemen hemen herkesin ne kadar güçlü ve sağlıklı olursa olsun, acı çekmesine neden olur. Etkilenen kişiler genellikle bu tür bir kriz olayıyla tek başlarına başa çıkamazlar. Diğer stresli durumlar ve yaşam sorunlarıyla başa çıkma konusunda kullandıkları bilgi ve becerilerle bu durumu aşamazlar. Etkilenen kişiler, diğer stresli durumları ve yaşam sorunlarını çözmede kullandıkları bilgi ve becerilerle genellikle bir travmatik olayın üstesinden tek başlarına gelemezler.
Kriz olayları, bireyleri (örn. adam kaçırma, tecavüz, trafik kazası) ve grupları veya toplulukları (örn. silahlı soygun, doğal afetler, mülteci krizi, savaş, terör saldırıları, salgın hastalıklar) etkileyen olaylardır.
Psikolojik kriz nedir?
Psikolojik kriz, bir kriz olayının neden olduğu bir durumdur ve olay esnasında, olaydan hemen sonra ve aynı zamanda olaya karşı gecikmiş tepkilerle kendisini gösterebilir.
Psikolojik bir krizi şu belirtilerden tanıyabiliriz:
- kontrol kaybı hissi
- dikkati dağınıklığı ve rahatsızlık hissi
- duygusal boğulmuşluk
- ajitasyon hissi ve kişinin olağan işleyiş biçiminin kesintiye uğraması
- güçlü bir kırılganlık duygusu
Kriz durumları ayrıca aşağıdakilerle ilgili temel inançlarımızı güçlü ve ani şekilde etkileyebilir:
- Dünyanın, kendimizin ve bize yakın insanların güvenliği
- Diğer insanlara ve topluma güven, özellikle de kriz olayı insan eyleminin bir sonucu olarak meydana geldiyse
- Hayatımızda olup bitenler üzerindeki kontrol
- Olayı yaşayan kişilerde kendi değerlerine yönelik bozulmuş bir özbenlik imajı, çaresizlik hissi ve zaman zaman suçluluk ve utanma duygusu gibi duygusal tepkiler ortaya çıkabilir
- Başkalarının bizi anlamadığı duygusu, başkalarından yabancılaşma duygusu ve insanlara olan güvenin zedelenmesi yoluyla yakınlaşmalar
İnsanlar aynı kriz olayına çok farklı tepkiler verebilir, ancak travmatik olaydan sonraki günler ve haftalarda çoğu insan, metnin geri kalanında bahsettiğimiz farklı stres ve travma tepkileri yaşar. Stresli ve travmatik reaksiyonlar genellikle olaydan hemen sonra ortaya çıkar, ama gecikmiş travmatik tepkiler de ortaya çıkabilir ve bazen kişi ilk travmatik olayı hatırlatan bir olay tarafından tetiklenebilir.
Pek çok durumda, psikolojik kriz durumu, yeniden sağlanan bir güvenlik duygusu, olağan hayatın yeniden kurulması ve toplum desteği ile geçer. Ancak bazılarımız için alışık olduğumuz hayatı devam ettirme imkanının olmaması, önceki hayat tecrübeleri ya da gerekli desteğin olmaması nedeniyle kriz hali uzayabilmekte ve hatta bazen fiziksel ve zihinsel sağlığımız açısından ciddi sonuçlar doğurabilmektedir. Çoğu insan hayatı boyunca en az bir kriz (travmatik) olay yaşar, hatta çoğumuz birden fazla kez yaşar. Bu nedenle bu platform, iyileşme yolunda size gerekli bilgileri, cesaretlendirmeyi ve desteği sağlamak amacıyla bir travma yaşayan herkes için tasarlanmıştır.
BİLMEK ÖNEMLİ!
Travmatik olaylara verilen tepkiler şunlardır
- son derece nahoş
- travmatik bir deneyim yaşamış hemen hemen her insan için karakteristik olan özellikler
- bir zayıflık belirtisi veya sizde bir sorun olduğuna dair bir işaret değildir
- haftalarca sürebileceği gibi aylarca da sürebilirler
- travmatik bir deneyimden hemen sonra ortaya çıkabileceği gibi aylar (bazen yıllar) sonra da ortaya çıkabilirler
Bunlar, başınıza gelen anormal durumlara verilen normal tepkilerle ilgilidir.
Travmatik olaylara karşı gösterilen ve uzman desteği almanın iyi olabileceği tepkiler nelerdir?
Traumatik stresle başa çıkma sürecinde, hemen hemen her birimize, ruh sağlığı uzmanlarının (psikolog veya psikoterapist) desteği faydalı olabilir ve bazılarımız için, daha hızlı bir iyileşme için uzman bir psikiyatri doktoru tarafından reçete edilebilecek özel ilaçlar gibi ek destek gerekebilir.
Sağlık sorunlarımız olduğunda, genellikle bir doktordan yardım ararız. Diş ağrısı olduğunda dişçiye gideriz. Ancak bazı insanlar, mental sağlık uzmanlarından destek aramaktan kaçınabilirler; çünkü böyle bir yardımın kendilerini zayıf, zihinsel olarak hasta (“deli”) veya başkalarının bununla ilgili yargılayacağı anlamına gelebileceğinden korkarlar. Zor durumda olduğumuzda destek arama konusundaki rahatsızlığı aşmak, cesur, bilinçli ve bağımsız insanların, kendi kendilerine ve kendileri için önemli olan insanlara sağlıklı bir şekilde bakabilme yeteneklerinin bir özelliğidir.
Ayrıca, mental sağlık uzmanlarına başvuran insanların çoğunun zihinsel olarak hasta olmadığını bilmek de önemlidir. Ayrıca, bir mental sağlık uzmanına başvurmak, gizlilik prensibini içerir, bu nedenle yardım aradığınız konusunda bilgi paylaşma kararı size aittir.
Aşağıda, travmatik strese verilen yaygın tepkiler ve olası bir profesyonel destek ihtiyacını gösteren tepkilerin bir tablosu yer almaktadır.
Travmatik strese sık sık tepkiler
- Konsantrasyon, hatırlama ve hafızadaki zorluklar
- Karar vermede zorluklar
- Kafa karışıklığı
- Aynı anda çok fazla düşünme
- Olay hakkında sık sık düşünme, olayla ilgili görüntüleri ve sesleri kontrol edemeden hatırlama
- Duruma objektif olarak bakmanın imkansızlığı
- Zaman gerçeklik algısında bozukluk
- Yaşamın anlamsız olduğu hissi
- Keyif aldığınız veya ilgi duyduğunuz şeylere karşı ilgi kaybı
- Kendini suçlamak
- Rahatsız edici ve korkutucu rüyalar
Ne zaman profesyonel yardım alınmalı?
- İntihar üzerine düşünceler ve fikirler
- Başka birini incitecek düşünceler ve planlar
- Oryantasyon bozukluğu (zaman ve mekan algısında bozulma)
- Tekrar yaşanıyormuş hissi veren travmatik olayın kontrol edilemeyen görüntüleri
- Yoğun kabuslar
- Halüsinasyonlar (örneğin, başkalarının göremediği veya duyamadığı şeyleri görür veya duyarız)
- Sanrılar (nesnel olarak doğru olmayan bir şeye inanır veya düşünürüz, örneğin birinin bize zulmettiğini, özel güçlerimiz olduğunu düşünürüz…)
- Paranoya (birinin bize zarar vermek istediğine dair fikirlerimiz var ama bu gerçekçi değil)
- Basit kararlar alamama
Travmatik strese sık sık tepkiler
- Şok hali, inanmama
- Boşluk hissi, “donukluk”
- Yokluk (düşüncelerimiz şimdiki zamanda değil, başka bir yerdedir)
- “Donmuşluk” hissi
- Başkalarından yabancılaşma ve izolasyon hissi
- Suçluluk, utanç, kendinden şüphe hissi
- Endişelilik hali
- Güvensizlik hissi
- Güçsüzlük, umutsuzluk ve çaresizlik hissi
- Huzursuzluk
- Duygu durumunda değişiklik
- Üzüntü, ağlamaklı hal
- Hayatta kalma deneyimi sonrası heyecan duygusu
Ne zaman profesyonel yardım alınmalı?
- Panik ataklar
- İçinde bulunduğumuz durum için olağan olmayan duygusal tepkilerin sık tekrarı (örneğin histerik kahkahalar)
- Güçlü ve kalıcı suçluluk veya utanç duygusu
- Son derece yoğun ve ezici duygular (aynı anda çok fazla güçlü duygu)
- Uzun süren duygusal boşluk hissi (“donukluk”)
- Kalıcı ve güçlü umutsuzluk, kayıp ve/veya çaresizlik duyguları
Travmatik strese sık sık tepkiler
- Diğer insanlarla iletişimdeki sorunlar
- Azalmış aktivite ve üretkenlik
- Öfke patlamaları, başkalarıyla sık sık çatışmalar
- Hiperaktivite (çok fazla enerji ile aşırı aktivite)
- Uyku sorunları
- Her sese karşı kasılma veya sarsılma
- Aşırı yorgunluk
- Aile içi çatışmalar
- Ağlamak
- Geri çekilme veya tamamen yanlız kalma
- Alkol, sigara, hap kötüye kullanımı
- Yalnızlık ve insanlardan ayrı kalma korkusunu dile getirme
- Eskiden zorlanmadan yaptığımız günlük görevleri yerine getirememe
Ne zaman profesyonel yardım alınmalı?
- Kendine bakamama ve günlük görevleri yerine getirememe
- Kişinin kendisinin ve/veya diğer kişilerin güvenliğini tehlikeye sokan tepkiler<
- Belirgin hiperaktivite (çok fazla enerji ile aşırı aktivite)
- Hareketsizlik
- Suskunluk
- Genç yaşlara özgü tekrarlayıcı davranışlar (örneğin “sallanma”)
- Uygunsuz öfke
- Şiddet ve ciddi tehditler
- Kontrol kaybı
- Kontrol edilemeyen ve tekrarlayan uzun süreli ağlama
- Yüksek riskli faaliyetlerde bulunmak (bize ve başkalarına zarar veren)
- Kendine zarar verme ve antisosyal davranışlar (kendini veya başkalarını yaralama)
- Sık kazalar / kaza sonucu yaralanmalar
- Bağımlılık belirtileri
Travmatik strese sık sık tepkiler
- Hızlı nabız
- Baş ağrısı, boyun ve sırtta ağrılar, baş dönmesi, halsizlik, titreme, nefes almada zorluk, boğazda ve akciğerlerde sıkışma ve boğulma, göğüste basınç
- “Boğazda yumru” hissi
- Ani uyaranlara karşı son derece güçlü tepkiler
- İştah durumundaki değişiklikler
- Kas ağrısı, kas gerginliği
- Karın ağrısı ve sindirim şikayetleri
- Bozulmuş iştah durumu, mide bulantısı, ishal, mide ağrıları
- Yorgunluk, uyku bozuklukları
- Gece terlemeleri
- Artmış sinirlilik ve huzursuzluk
- Mevcut sağlık sorunlarının şiddetlenmesi
- Adet döngüsü bozukluğu
- Cinsel istek ve davranıştaki değişiklikler
Ne zaman profesyonel yardım alınmalı?
- Nefes almada zorluk
- Hızlı nefes alıp verme
- Düzensiz nabız veya göğüs ağrıları
- Baş dönmesi
- Ani zayıflık veya sertlik/kasılma
- Konuşma veya anlama zorluğu
- Ani ani baş ağrıları
- Bilinç kaybı
- Uzun süreli kusma veya ishal
Travmatik strese sık sık tepkiler
- Yaratıcıya öfke duyma
- İnancı güçlendirme
- Yeni keşfedilen inanç
- Dini topluluklardan çekilme
- Batıl inanç
Ne zaman profesyonel yardım alınmalı?
- Eşlik eden güçlü tepkilerle birlikte bir inanç krizi
- İnanç kaybı (daha önce inancın kendileri için çok önemli olduğu kişilerde)
- Dini temalarla ilgili takıntılı düşünceler (irademiz dışında ortaya çıkan)
- Kompulsif dini uygulamalar (örneğin, diğer günlük faaliyetlere engel olacak ölçüde dua etmek ve dini ritüelleri gerçekleştirmek)
- Dini bir temanın halüsinasyonları veya sanrıları
Tablonun sağ tarafında kırmızı ile işaretlediğim rahatsızlıkları fark ederseniz, karşılaştığınız zorluklarla daha kolay yüzleşmenin bir yolunu bulma adına bu noktada gerekli desteği almanız için mutlaka bir ruh sağlığı uzmanına başvurmanızı tavsiye ederiz. Destek sağlamak için psikologlar, psikoterapistler, doktorunuz veya toplumunuzda çalışan kuruluşların personeli ile iletişime geçin veya size destek sağlayabilecek bir profesyonele yönlendirin.
ÖNEMLİ!
Kendinize veya bir başkasına zarar vermeyi düşünecek kadar durumun sizin için çok zor olduğunu fark ederseniz, vakit kaybetmeden yardım istemeniz önemlidir. Sizi kime başvurmanız gerektiği konusunda yönlendirebilecek bir ruh sağlığı uzmanına veya doktora erişiminiz yoksa bir acil servise başvurabilirsiniz.
Panik ataklar
Panik ataklar, genellikle güçlü bir fiziksel tepkinin eşlik ettiği yoğun korku ve/veya kaygı deneyimleridir. Çevremizde gerçek bir tehlike olmadığında meydana gelirler.
Tipik semptomlar şunları içerir: hızlı kalp atışı, titreme, nefes almada zorluk ve baş dönmesi hissi. Panik ataklar 5 ile 20 dakika arasında sürer.
Burada size yardımcı olabilecek bazı tavsiyeler bulabilirsiniz:
Nefes alma:
Zor olduğunu biliyoruz ama sinir sisteminizi sakinleştirecektir. Bir elinizi karnınıza koyun ve yavaşça burnunuzdan nefes alın ve ağzınızdan arka arkaya en az 10 kez nefes verin.
Kendinize şunları hatırlatın:
“Bu hoş olmasa da beni öldürmeyecek ve delirmeyeceğim.”
“Tehlikede olma hissi, panik atak belirtilerinden sadece biridir.”
“Şimdi panik ataklar yaşıyorum ama zamanla geçecekler, sadece sabırlı olmam gerekiyor.”
“Ve bu da geçecek – her zaman olduğu gibi.”
Duyularınızı harekete geçirin:
Şimdiki anda kalmaya çalışmak ve sakinleşmeye çalışmak size yardımcı olabilir. Örneğin bazı şeylere dokunabilir, etrafınızdaki sesleri dinleyebilir, bir bardak su içebilir, kısa bir yürüyüş yapabilirsiniz…
Neler olduğunun farkında olun:
Kendinize panik atak geçirdiğinizi söyleyin. Bunun bir panik atak olduğunu ve üstesinden gelebilecek kapasiteye sahip olduğunuzu bilmek sizi sakinleştirecektir.
Bununla savaşmayın:
Mantığa aykırı görünebilir, ancak bir panik atakla baş etmenin en etkili yollarından biri, ona direnmek yerine onun üzerinde çalışmaktır. O, kendi kendine gelip giden bir dalga gibidir.
Referanslar
Pregrad, J. (1996). Stres, trauma, oporavak. Zagreb: Društvo za psihološku pomoć
https://dpp.hr/wp-content/uploads/2020/07/Stres_Trauma_Oporavak-min.pdf
WHO (2011) Psychological first aid: Guide for field workers https://www.who.int/publications/i/item/9789241548205
Médecins du Monde Belgique (2016). Psihološka prva pomoć.
Heath, A., Mashuga, H. & Arens, A. (2015). Effects of a Conscious Breathing Intervention on Emotion and Energy Flow: https://sophia.stkate.edu/ma_
Walker, M. (2018). Why we sleep. Penguin Books.
https://www.webmd.com/balance/what-is-box-breathing
https://caps.arizona.edu/grounding#senses
https://blissfulkids.com/mindfulness-exercises-for-kids-teddy-bear-belly-breathing/
https://au.reachout.com/articles/how-to-challenge-negative-thoughts
https://www.getselfhelp.co.uk/docs/SafePlace.pdf
